Zaburzenia emocjonalne dzieci i młodzieży

Obraz Isa KARAKUS z Pixabay 

Wciąż słyszysz, że twoje dziecko „źle się zachowuje”? Jesteś nieustannie wzywany do szkoły? Pod twoimi drzwiami pojawiają się matki kolegów i koleżanek twojego dziecka ze skarga na jego zachowanie? Twoje dziecko zachowuje się w sposób nieakceptowany społecznie, przekraczając wszystkie normy i granice? Nawet, jeśli choć na jedno z tych pytań odpowiedziałeś twierdząco, wcale nie oznacza to, że twoje dziecko jest źle wychowane i że jest chuliganem. Takie zachowanie może być również oznaką poważnych zaburzeń, które znajdują swe miejsce w klasyfikacji chorób i zaburzeń psychicznych. Jaka jest zatem różnica pomiędzy chuligaństwem a zaburzeniami zachowania i jak ją rozpoznać, aby nie krzywdzić dziecka, lecz mu pomóc? 

Czym są zaburzenia zachowania

Zaburzenia zachowania (CD - conduct disorder) stanowią złożony zespół problemów emocjonalnych oraz dotyczących ogólnego postępowania zarówno dzieci, jak i młodzieży. Pojęcie to może obejmować m.in.: zuchwałe niszczenie przedmiotów, nadpobudliwość, nadmierną lękliwość, zachowanie niezgodne z wiekiem, a także popełnianie czynów karalnych. W literaturze przedmiotu można spotkać różne modele klasyfikacji tych zaburzeń. Przykładowo Havers proponuje zaszeregowanie ich według zjawisk występujących w szkole, czyli: 

• zaburzenia koncentracji i uwagi; 
• wykroczenia przeciwko regułom interakcji (przeciwko uczniom, nauczycielowi); 
• wykroczenie przeciwko normom szkolnym i klasowym; 
• inne odchylenia w zachowaniu (zaburzenia psychiczne i inne) 

Istotny jest fakt, że dziecko z CD ma poważne trudności zarówno z opanowaniem, jak i przestrzeganiem zasad moralnych, a także zachowaniem się w sposób akceptowany społecznie. Obecnie, z roku na rok, wzrasta liczba dzieci u których możemy obserwować nieprawidłowe formy zachowań. U podłoża tego problemu leżą zakłócenia rozwoju emocjonalnego. 

Rozszalałe emocje… 

Emocje określane są jako stosunek podmiot udo ludzi, zjawisk, rzeczy, a także do samego siebie. Są one odpowiedzialne za reakcje łączące nas ze światem zewnętrznym, regulują je i nadają im określone znaczenie. To znaczenie, jakie nadajemy otaczającej nas rzeczywistości lub własnemu działaniu zawiera także w sobie ocenę, to, co przeżywamy w zbliżeniu się do określonego zjawiska, człowieka lub przedmiotu może być odbierane jako przyjemne, dające zadowolenie i satysfakcję (ocena pozytywna) bądź jako odpychające, przykre (ocena negatywna). Znak emocji dodatni lub ujemny jest elementem warunkującym częstość podejmowania określonego działania. 

Słabe natężenie uczuć, cechujące się dłuższym okresem trwania, określamy jako „nastrój”. Może się on utrzymywać przez wiele godzin bądź dni. Wahania nastroju uzależnione są od wpływu czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Przewaga bodźców mających pozytywne znaczenie sprzyja powstawaniu i utrzymywaniu się nastroju pogodnego. U dzieci zdrowych, wychowujących się w dobrych warunkach środowiskowych, otoczonych ciepłem i miłością zwykle przeważa nastrój pogody i zadowoleniu. Powstawanie nastroju smutku jest natomiast wynikiem niemiłych zdarzeń w otoczeniu (gniew rodziców, konflikty z nauczycielami itp.), nieudanego własnego działania (brak sukcesów w podjętej czynności) lub nieprawidłowego stanu somatycznego. Oprócz intensywności, emocje różnią się także względem treści. Wyróżniamy emocje gniewu, strachu, lęku, złości, zadowolenia, radości itp. Objawy zaburzeń sfery emocjonalnej ujawniają się w większości zaburzeń dziecięcych. Czasami są one podstawowym czynnikiem decydującym o rozpoznaniu określonego zaburzenia, niekiedy zaś stanowią tylko jeden z licznych przejawów nieprawidłowości funkcjonowania dziecka. 

Objawy zaburzeń sfery emocjonalnej 

Zaburzenia emocjonalne występują w nerwicach, u dzieci nieprzystosowanych społecznie z różnych przyczyn, upośledzonych w rozwoju umysłowym, psychopatycznym. Objawy zaburzeń sfery emocjonalnej występują również u dzieci nadpobudliwych i zahamowanych, agresywnych bądź wycofujących się, u dzieci z chorobą sierocą i u dzieci wychowujących się w domu rodzinnym, którym najbliższe otoczenie może zapewnić im dobrą opiekę. W podejmowanych próbach klasyfikacji zaburzeń emocjonalnych uwzględnia się przyczyny i / lub skutki zaburzeń, ich objawy lub przyjmuje się łącznie oba kryteria podziału. Według H.Spionek zaburzenia rozwoju sfery emocjonalno-uczuciowej mogą wyrażać się w: 

• zbyt słabym opanowaniu i regulowaniu przez dziecko zewnętrznych przejawów reakcji emocjonalnych i braku podporządkowania ich wymaganiom otoczenia; 
• w nieadekwatności reakcji emocjonalno-uczuciowych w stosunku do społecznych sytuacji, które je wywołały; 
• we wzroście liczby i siły negatywnych reakcji emocjonalno-uczuciowych i ich dominacji nad reakcjami pozytywnymi; 
• w zbyt małej liczbie i zbyt słabej sile reakcji pozytywnych, co w rezultacie doprowadzić może do obojętności uczuciowej’ 
• w zbyt słabym rozwoju uczuć społecznych i braku dominacji tych uczuć nad prostymi reakcjami emocjonalnymi; 
• w tworzeniu się uogólnionych niewłaściwych postaw emocjonalno-uczuciowych. 

Innego typu klasyfikację przeprowadza A.H.Chapman – w proponowanym przez niego podziale uwzględnione nie zostały objawy, ale syndromy zaburzeń emocjonalnych. Autor wymienia:

• reakcje nerwicowe cechujące się dużą różnorodnością zmieniających się objawów;
• zaburzenia w kształtowaniu się struktury osobowości wyrażającej się zachowaniem agresywnym bądź zachowaniem biernym, wycofującym się; 
• zaburzenia zachowania, w ramach których wyróżnia zachowania typu acting out – będące wyrazem agresji i mające charakter aspołeczny; 
• zaburzenia psychotyczne. 

Do jednych z najczęściej występujących zaburzeń emocjonalnych zalicza się agresywne sposoby zachowania. Przez agresje rozumie się zachowanie polegające na niszczeniu przedmiotów bądź zmierzające do wyrządzenia szkody. Zachowanie agresywne można jednak nazwać zaburzeniem zachowania dopiero wtedy, kiedy pojawia się u danej osoby w wielu kontekstach społecznych przez dłuższy czas (co najmniej 6 miesięcy) w stopniu nieadekwatnym do poziomu rozwoju tej osoby i kiedy występuje ono dostatecznie często. Opisane w ten sposób zachowanie należy odróżnić od agresywności, czyli gotowości do agresywnego zachowania. Agresywność jest cechą osobowości, podczas kiedy agresja oznacza sposób zachowania.

Obraz Sarah Richter z Pixabay 

Zachowania agresywne przejawiają się pod postacią agresji fizycznej lub werbalnej. Agresja fizyczna to bezpośrednie zadawanie bólu innym osobom. W momencie wybuchu gniewu dziecko rzuca się z pięściami, bije inne dzieci itp. Atak nie zawsze skierowany jest na te osobę, która wywołała agresję. Zachowania agresywne rozpatruje się jako: reakcje na frustracje, zachowania naśladowcze oraz zachowania instrumentalne. Analizując przyczyny zachowań agresywnych można przekonać się, że w wielu przypadkach współwystępują one ze sobą. 

Wśród kolejnych zaburzeń wymienia się nadpobudliwość, choć zjawisko to nie ma jednolitego określenia. W literaturze przedmiotu określane jest mianem zespołu hiperkinetycznego, wczesnodziecięcego psychicznego zespołu egzogennego, dyskretną dysfunkcją mózgową bądź zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD). Wszystkie te określenia służą do nazwania zaburzeń uwagi często połączonych z motoryczną nadaktywnością, pojawiających się we wczesnym dzieciństwie, względnie niezależnych od czasu i sytuacji. 

Obok symptomów pierwotnych z reguły występuje też szereg symptomów wtórnych, tj. w obszarze emocjonalnych zwracają uwagę częste wybuchy złości i stany emocjonalnego rozchwiania; w zakresie kontaktu społecznego stwierdza się częste postawy buntu i sprzeciwu, dziecko aktywnie przeciwstawia się zaleceniom i regułom dorosłych; jeśli chodzi o postępy w nauce to dziecko wyróżnia się deficytami. Zaburzenia uwagi i nadpobudliwość są znacznym obciążeniem dla środowiska społecznego, a poprzez symptomy pierwotne i wtórne w sposób istotny zagrażają rozwojowi dziecka. 

Do kolejnych zaburzeń należy zaliczyć zaburzenia nerwicowe – literatura przedmiotu definiuje je jako chorobliwie lękową reakcję na stres. Stały niepokój i lęk uniemożliwiają dziecku prawidłowe przystosowanie się do warunków i wymagań otoczenia i są przyczyną zaburzeń zachowania. Podstawowym objawem nerwicy, a zarazem jej źródłem jest lęk. Jest on określany jako bardzo silny stan napięcia charakteryzujący się poczuciem zagrożenia, jednocześnie bezradności, niepokoju i bezsilności. Lęk jest emocją bezprzedmiotową co oznacza, że nie uświadamiamy sobie źródła wywołującego stan zagrożenia; jednostka w celu uniknięcia przeżywania lęku uruchamia różnego rodzaju mechanizmy obronne. Lęk może występować pod różnymi postaciami. Jest emocją normalną, właściwą każdemu człowiekowi, wręcz niezbędną do zachowania życia. Lęk jest również codziennym doświadczeniem dzieci i młodzieży. Dopiero wówczas, kiedy spełnione zostają kryteria zaburzenia, zwłaszcza gdy intensywność i długotrwałość lęku w znacznej mierze ograniczają możliwości rozwoju, można mówić o lęku jako o zaburzeniu zachowania. 

Charakterystycznymi postaciami lęku występującego u dzieci są: lęk związany z separacją, unikanie kontaktu i nadmierna lękliwość. Lęk separacyjny w dzieciństwie objawia się nieadekwatnymi silnymi reakcjami na wieść o rozstaniu z najbliższymi osobami. Unikanie kontaktu objawia się nadmiernym lękiem przed nawiązywaniem kontaktów z nieznanymi osobami, zarówno z dziećmi, jak i z dorosłymi. Nadmierna lękliwość polega natomiast na zamartwianiu się, trwającym minimum 6 miesięcy. 

Jak pomóc? 

Zaburzenia zachowania są rozpoznawane w przypadku, kiedy charakterystyczny dla dziecka wzorzec aspołecznego postępowania powtarza się wielokrotnie, wykazuje cechy stałości oraz dotyczy poważnego naruszania praw innych ludzi, a także łamania norm społeczno-etycznych. 

Opieka psychologiczna w takim przypadku, jak zaburzenia zachowania, powinna holistycznie traktować system, w którym wzrasta dziecko. Należy zatem zwrócić uwagę zarówno rodzinę, jak i szkołę, a także – przede wszystkim – dziecko. Takie podejście systemowe w połączeniu z elementami terapii poznawczo-behawioralnej zawiera wiele rodzajów oddziaływań. Terapia dziecka z opisywanymi zaburzeniami powinna być ukierunkowana na rozwój oraz kształcenie podstawowych umiejętności psychospołecznych, zdolności do samokontrolowania się oraz umiejętności komunikacji interpersonalnej. Ma ona na celu rozwijanie zachowań adaptacyjnych, a także opanowanie technik kontrolowania własnych emocji, a także umiejętności ich rozpoznawania i świadomości tego, skąd się biorą. 

Konieczne jest również wsparcie rodziców, polegające m.in. na pomocy rodzicom w rozwiązaniu ich osobistych problemów, na dostarczeniu im wiedzy i umiejętności w zakresie skutecznych metod wychowawczych, komunikacji z dzieckiem, a także strategii przydatnych w rozwiązywaniu wielu problemów. 

Źródło: 

Hillenbrand C.: Pedagogika zaburzeń zachowania, GWP, Gdańsk 2007 r., 

Kozłowska A.: Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym, Biblioteka Pedagogiczna Nauczyciela Przedszkola, Warszawa 1984 r., 

Spionek H.: Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, PZWS, Warszawa 1970 r.